Pengenalan
Bila kita membaca beberapa kitab kuning seperti Matla’al Badrin,
Muniatul Musholli, Sabilal Muhtaden, Bahrul Maazi dan lain-lain, kita pasti
akan terjumpa penulis kitab berkenaan akan merujuk juga dengan pandangan mazhab
yang telah pupus seperti pandangan Az-Zahiri, Al-Laits, Ishak, As-Sauri dan
lain-lain. Kemunculan mazhab-mazhab ini bermula pada awal kurun yang kedua
hingga ke kurun yang keempat hijrah. Meskipun mazhab ini telah pupus namun
sesetengah pandangan mereka masih dirujuk oleh ulama kemudian dari mereka.
Riwayat Hidup
Nama sebenar beliau adalah Daud ibn Ali ibn Khalaf al-Ashfihani.
Beliau lebih dikenali dengan gelaran Abu Sulaiman al-Zahiri. Beliau dilahirkan
di Kufah pada tahun 200 Hijrah(1. Ada pendapat yang mengatakan beliau
dilahirkan pada tahun 202 Hijrah. Pada peringkat permulaannya, Daud al-Zahiri
menimba ilmu, berdamping dengan para sahabat, murid Imam Syafi’i serta pernah
mengikut mazhab Syafi’i ,bahkan beliau ada mengarang kitab berkenaan dengan
manaqib Imam al-Syafie. Mazhabnya di namakan mazhab zahiri kerana beliau
berpegang kepad zahir lafaz Al-Quran dan Al-Sunnah. Beliau menolak penggunaan
ta’wil dan qias dan penggunaan al-ra’y serta ijtihad yang lain. Oleh itu, dasar
mazhabnya adalah nas-nas daripada al-Kitab, al-Sunnah dan Ijma’ sahaja. Namun
begitu, selepas itu beliau meninggalkannya serta mengasaskan mazhab tersendiri.
Beliau meninggal dunia pada tahun 270 Hijrah.
Pendidikan
Al-Zahiri pernah dikatakan berhijrah dari Kufah ke Baghdad bagi
mempelajari tradisi kenabian dan pentafsiran al-Quran dengan beberapa ulama
terkenal pada masa itu, termasuk Abu Thawr, Yahya ibn Ma'in dan Ahmad bin
Hanbal.
Pada akhir perjalanan pembelajarannya, al-Zahiri merantau ke
Nishapur di Greater Khorasan untuk menamatkan pengajian dengan Ishaq Ibnu Rahawaih,
di mana pada masa itu Ibnu Rahawaih dianggap sebagai pakar falsafah Sunni yang
tradisionalis. Ibn al-Jawzi menyatakan bahawa, ketika al Zahiri belajar dengan Ibn
Rahawaih, beliau bersedia untuk berdebat dengan Ibn Rahawaih mengenai
topik-topik agama. Ibn Rahawaih pernah mengkritik Al-Shafie semasa pengajarannya.
Perbahasan yang telah berlaku di mana Zahiri mendakwa Ibn Rahawaih tidak
memahami titik tolak al-Shafie dalam topik perbincangan tersebut, walaupun Ibnu
Hanbal, mengisytiharkan Ibnu Rahawaih menjadi pemenang dalam perbahasan itu.
Selepas menamatkan pengajian di Nishapur, al-Zahiri kembali ke
Baghdad dan mula menyampaikan pengajaran sendiri.Walaupun ahli sejarah berbeza
pendapat mengenai jumlah sebenar pelajar beliau , tetapi mereka sependapat
bahawa antara 400 -500 pelajar yang kerap akan menghadiri Majlis beliau.
Reputasi beliau merebak di luar Baghdad, bahkan ulama diperingkat tinggi dari
tempat lain juga mula mendapatkan nasihat al-Zahiri mengenai topik agama
pengajian. Walaupun pandangannya tidak diterima secara universal, tetapi ketika
itu tiada percubaan telah dibuat oleh sezamannya untuk mengelakkan dia daripada
memberikan fatwa agama. Pelajar beliau yang paling terkenal ialah anaknya
Muhammad bin Dawud al-Zahiri, Abdullah, anak kepada Ibn Hanbal, Muhammad ibn
Jarir al-Tabari, Niftawayh dan Ruwaym. Zahiri juga merupakan guru kepada ahli
undang-undang awal Abd Allah al-Qaysi, yang bertanggungjawab mengasaskan
sekolah Zahirite di Al-Andalus.
Al Zahiri dikatakan telah berguru dengan Imam Syafie rahimahullah
taala dan juga telah berguru dengan Abu Tsaur serta para imam yang lain. Pada mulanya beliau terlalu fanatik dengan
Imam Syafie, tetapi beliau telah mengasaskan mazhab beliau yang tersendiri yang
dinamakan mazhab Az-Zahiri. Hal ini dikatakan beliau sedikit sebanyak
terpengaruh dengan Ibn Rahawiah.
Beliau menamakan mazhabnya sebagai mazhab Zahiri kerana beliau mengambil
nas-nas dari Al-Quran dan As-Sunnah secara zahir,yang mana jika tiada
sebarangnya dalil dari keduanya yang menunjukkan ianya bukan secara
zahir,ataupun tiadanya sebarang ijmak yang bercanggah dengan nas yang dipandang
secara zahir tersebut.
Imam Daud az Zahiri amat berpegang dengan firman Allah Taala ini :
“Jika kalian berselisih terhadap sesuatu maka kembalikanlah ianya kepada Allah
dan RasulNya” (surah An-Nisa’ : 59) bahkan telah menjadikan ayat Allah ini
sebagai asas utama mazhabnya. Oleh kerana itu, beliau amat berpegang dengan dalil-dalil dari Al-Quran
dan As-Sunnah dan Ijmak para ulama’ ummah. Beliau menolak pada beramal dengan
hujah Al-Qiyas dan Al-Istihsan dan juga dalil-dalil syarak yang lain.
Beliau juga boleh dikategorikan sebagai penghafaz hadith nabi dan
juga merupakan imam yang tersangat berpegang dengan dalil dari As-Sunnah,
bahkan terlalu fanatik di dalam mengambilnya sebagai dalil hukum syarak.
Dikatakan juga beliau merupakan imam yang sangat faqih, mujtahid. Mazhab beliau
ini telah tersebar luas di Baghdad dan juga di Andalus,yang mana Al-Faqih Ali
Bin Ahmad Bin Said Bin Hazm Al-Andalusi merupakan imam yang telah menyebarkan
mazhabnya ini di sana bahkan telah mempertahankan mazhab ini dan telah
mengarang betapa banyaknya kitab-kitab di dalam mazhab tersebut.
Diantara kitab yang terpenting di dalam mazhab ini adalah kitab Al-Muhalla
iaitu sebuah kitab Fiqh, dan begitu juga kitab Al-Ihkam Fi Usulil Ahkam
iaitu sebuah kitab di dalam Ilmu Usul Fiqh.
Walaupun mazhab beliau ini tersebar luas dan betapa ramainya
pengikut yang telah mengikuti beliau,tetapi
mazhab ini juga tidaklah bertahan lama dan telah mulai pupus semenjak daripada
kurun kelima hijrah lagi,dan telah pupus terus mulai dari kurun kelapan hijrah
dan tidak berbaki langsung mazhabnya ini melainkan hanyalah berupa
pendapat-pendapat yang terdapat di kitab-kitab
Dasar Mazhab Zahiri
Pembinaan dan asas utama mazhab Zahiri ialah berdasarkan dalil
sebagaimana berikut, iaitu:-
1.
Al-Qur’an
Dimana usul mazhab tersebut ialah zahir nas-nas yang dipetik
daripada al-Qur’an. Hujah serta alasan yang dikemukan oleh beliau kerana
segala-segalanya telah lengkap dan dijelaskan di dalam al-Qur’an. Iaitu sama
ada penjelasan secara langsung daripada al-Quran itu sendiri atau ia dijelaskan
menerusi hadis. Erti kata lain, mereka beramal dengan lafaz zahir yang
terbentuk daripada nas-nas al-Qur’an dan Hadis selagi tidak ada apa-apa dalil
atau pertunjuk lain yang membolehkan ia diabaikan atau ditinggalkan.
Menurut mazhab al-Zahiri juga, segala lafaz suruhan membawa erti
wajib, melainkan jika terdapat dalil lain atau nas lain yang menunjukkan
sebaliknya. Antara dasar dan pegangan mereka ialah firman Allah:-
فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ
وَالرَّسُولِ …
Terjemahan: Kemudian jika kamu berbantah-bantah( berselisihan)
dalam sesuatu perkara, maka hendaklah kamu mengembalikannya kepada(Kitab) Allah
(al-Quran) dan (Sunnah) rasul-Nya.
(Surah
An-Nisa’: 59)
2.
Hadis
Selain daripada itu juga, usul mazhab tersebut juga ialah zahir
nas-nas yang dipetik daripada Hadis. Dimana hadis dengan al-Qur’an saling
lengkap melengkapi dan mejelaskan terhadap sesetengah hukum yang perlu
penjelasan. Antara lain mereka berhujah dengan sabda Baginda: (2)
ذروني ما تركتكم فانما هلك من كان قبلكم بكثرة سؤالهم واختلافهم على
أنبيائهم فاذا امرتكم بسيء فأتوامنه ما استطعتم
واذا نهيتكم عن شيء فدعوه
Maksudnya: Tinggalkan (dari bertanyakan kepadaku) sesuatu yang
telah aku tinggalkan pada kamu. Sesungguhnya kehancuran umat sebelum kamu
disebabkan mereka banyak pertanyaan
terhadap nabi-nabi mereka. Apabila daku perintahkan sesuatu terhadap kamu,
lakukanlah semampu kamu. Kiranya pula daku menegah terhadap kamu, maka jauhilah
ia.
(Diriwayatkan oleh Imam Muslim)
Untuk itu, apa sahaja yang diperintahkan oleh Rasulullah S.A.W.
atau ditegah oleh Baginda, ia membawa erti tidak wajib serta tidak haram.
Justeru, hukumnya menjadi harus. Untuk itu, tidak perlu kepada apa-apa dalil
lain lagi, seperti: al-Qiyas atau lainnya.
3.
Ijma’
Mazhab al-Zahiri hanyalah bertindak menerima ijma’ sebagai sumber
perundangan ketika mana ketiadaan atau waktu tidak ada nas sahaja. Seterusnya
pula, penerimaan Ijma’ itu dengan berdasarkan syarat tertentu pula. Iaitu ia
mestilah hasil persepakatan dari seluruh ulama’ dan mujtahid yang ada, bukannya
persepakatan golongan dan di wilayah tertentu sahaja. Justeru, berdasarkan
syarat yang amat ketat sebegitu seolah-olah menunjukkan bahawa mazhab al-Zahiri
bertindak menolak berhujah dengan ijma’.
4.
Ijtihad
Seterusnya beliau membuka ruang atau pintu ijtihad, tetapi
bertindak menolak segala sumber perundangan al-Ra’yi lain, iaitu: al-Qiyas,
al-Istihsan, dan selain daripada keduanya.
Sebagai rumusannya, dasar serta kaedah istinbat hukum yang
digunakan oleh mazhab al-Zahiri banyak membuka ruang atau tidak banyak memberi
kelonggaran. Untuk itu, dasar mereka banyak membawa percanggahan dengan jumhur
imam mazhab Sunni lain.
Fiqh Mazhab al-Zahiri
Antara Fiqh dalam mazhab al-Zahiri yang dapat dikemukakan disini
ialah:
I.
Tidak
jatuh talak melainkan dengan salah satu daripada tiga lafaz tersebut sahaja,
iaitu: al-Talak (الطلاق) al-Tasrih, dan
al-Firaq. Dimana selain daripada tiga lafaz tersebut dikira tidak jatuh talak,
biarpun diniatkan atau tidak diniatkan. Untuk itu, ia menunjukkan bahawa talak
secara sindiran atau kinayah tidak membawa apa-apa kesan hukum menurut mereka.
II.
Talak
tidak harus sama sekali dilakukan secara perwakilan. Untuk itu, talak yang
dilakukan secara bertulis atau surat tidak membawa apa-apa kesan.
III.
Jual
beli, talak dan rujuk mestilah dilaksanakan dengan bersaksi. Ia dikira tidak
sah jika berlangsung tanpa saksi yang adil.
IV.
Wajib
terhadap isteri berharta atau kaya memberi nafkah atau membantu mengurangkan
beban suaminya yang susah dan miskin.
V.
Perkahwinan
pertama atau akad perkahwinan buat pertama kali adalah wajib hukumnya. Mereka
berpendapat demikian dengan berdasarkan dalil perintah yang bererti wajib.
VI.
Riba
Al-Zahiri berpendapat bahawa dalam sistem pertukaran barang, jenis
larangan riba terpakai hanya enam komoditi seperti yang ditentukan oleh Nabi
Muhammad s.a.w iaitu emas, perak, gandum, barli, tamar dan garam. Oleh kerana
al-Zahiri menolak penggunaan pemikiran beranalogi dalam perundangan, beliau
tidak bersetuju dengan pandangan majoriti bahawa larangan pada keuntungan
berlebihan dalam barangan pertukaran semua komoditi, dan tidak menganggap
keuntungan itu menjadi suatu bentuk faedah. Kalaulah Nabi Muhammad bertujuan
untuk memasukkan komoditi lain dari di atas enam, dia boleh berbuat demikian; kerana
dia dinyatakan riba yang dilarang dalam hanya enam komoditi dan bahawa umat
Islam bebas untuk berurusan dalam komoditi lain yang mereka suka, al-Zahiri
melihat tiada asas untuk membuat analogi kepada mana-mana komoditi lain.
VII.
Pakaian
Perempuan
Menurut al-Shawkani, al-Zahiri menganggap purdah hanya disyorkan di
dalam Islam dan bukannya wajib. Mengatakan bahawa wajah wanita boleh
diperlihatkan di khalayak ramai tetapi semua bahagian badan lain mesti
dilindungi. Hala ini bersamaan dengan pendapat Ibn Hanbal juga.
VIII.
Perjalanan
/ Musafir
Jika seorang muslim memulakan perjalanan atau musafir ketika
berpuasa pada bulan Ramdhan, al-Zahiri berpendapat bahawa individu harus
berbuka puasa pada hari yang mana mereka memulakan perjalanan, sama seperti pandangan
Ibn Hanbal dan Ibn Rahwaih. Hal ini dibuktikan oleh ayat al-Quran yang
membolehkan pemusafir berbuka puasa ketika musafir dan menqadakan puasa
tersebut pada hari lainnya. Tetapi menurut al-Zahiri bahawa hal ini merupakan
sebuah perintah bukan ayat peruntukan semata-mata.
Pendokong Mazhab al-Zahiri
Mazhab al-Zahiri pernah disebarkan dan serta dikembangkan oleh
anaknya Muhammad ibn Daud (m.297H) . Selepas itu ia dikembangkan pula oleh Ibn
al-Mughallis (m.324H). Namun begitu, antara mereka yang terkenal serta banyak
mendokong ke arah penyebaran mazhab al-Zahiri ialah Ibn Hazm al-Zahiri. Nama
sebenar beliau ialah Abu Muhammad Ali Ibn Ahmad Ibn Sa’id Ibn Hazm, yang telah
meninggal dunia pada tahun 456 Hijrah.
Ibn Hazm merupakan seorang ulama yang pakar dalam semua bidang di
Andalus. Beliau bertungkus lumus menyebarkan dan mengembangkan mazhab tersebut
dan mempertahankannya dengan mengarang kitab khusus, antaranya adalah:
a.
Kitab
al-hakam fi usul al-ahkam yang berkaitan dengan usul al-Fiqh serta dibukukan
dalam lapan juzu’.
b.
Kitab
al-Nubaz al-Fiqh al-Zahiri
c.
Kitab al-Mahalla fi Furu’ al-Fiqh. Ia
merupakan kitab yang berkaitan dengan Fiqh serta dibukukan dalam sebelas juzu’
d.
Kitab
al-Fasl fi al-Milal wa al-Ahwa’ fi al-Nihal.
Di dalam kitab al-Mahalla beliau menyebut pandangan-pandangan
mazhab al-Zahiri dan menolak pandangan yang bercanggah denganya. Ibn Hazm
terkenal sebagai seorang yang keras ketika menolak pandangan orang lain dan
ketika berdebat. Beliau juga memberi gelaran yang buruk terhadap orang yang
bercanggah denganya. Oleh itu, beliau di pandang aib oleh para ulama. Namun ini
tidak menghalang kita daripada mendapat manfaat daripada kitab dan ilmunya yang
luas itu. Dalam kitab al-hakam fi usul al-ahkam beliau menjelaskan tentang
dasar-dasar mazhab al-zahiryy, mendebat pendapat yang bercanggah dengannya dan
menyebut dalil-dalil yang menyokong pendapatnya.
Pada peringkat awal sahaja, mazhab al-Zahiri mendapat sambutan,
namun pada kurun kelima hijrah ia menjadi merosot dan pada kurun kelapan mazhab
tersebut telah lenyap sama sekali. Di mana kesan tinggalan serta dasar mereka
hanya termaktub dalam kitab-kitab Fiqh sahaja. Mazhab al-Zahiri tersebut
sebelumnya pernah tersebar di Baghdad, Iraq serta Parsi. Seterusnya Mazhab
tersebut juga diikuti oleh segelintir masyarakat di Afrika dan Andalus. Untuk
menyebarkan alirannya, Daud al-Zahir telah mengarang beberapa buah kitab
berdasarkan bab Fiqh, antaranya yang utama adalah: Kitab Ibtal al-Taqlid,
Kitab Ibtal al-Qiyas, Khabar al-Wahid, Kitab al-Mujib Li al-‘Ilm, Kitab
al-Hujjah serta Kitab al-Mufassir wa al-Mujmal.
Akhir Hayat
Al-Zahiri meninggal dunia pada bulan Ramadan di Baghdad, di mana ia
dikebumikan. Tahun yang tepat beliau meninggal dunia mengikut menjadi
pertikaian ahli-ahli sejarah Terdapat ahli sejarah yang mengatakan beliau
meninggal dunia mengikut kalendar Gregorian pada 883 CE dan 884 CE.
